Rodos to jedna z najpiękniejszych wysp Grecji, pełna różnorodnych osad. Miejsce, gdzie historia osadnictwa sięga kilku tysięcy lat wstecz. Pierwsze ślady stałego życia ludzkiego pojawiają się tu już około 4000 roku p.n.e., w epoce kamienia. Przez tysiąclecia charakter osad zmieniał się pod wpływem czynników politycznych, gospodarczych, zagrożeń militarnych, a ostatnio także pod wpływem rozwoju turystyki. Każdy z nich pozostawił trwały ślad w krajobrazie kulturowym wyspy.
Starożytne początki osadnictwa i rozwój rolnictwa
Pierwsze ślady osadnictwa na Rodos pojawiają się już w epoce neolitu. Rozwój osad był ściśle związany z warunkami naturalnymi: dostępem do wody, żyznych gleb i bezpiecznego ukształtowania terenu. Już w starożytności wyspa stała się ważnym ośrodkiem handlu i rolnictwa w basenie Morza Śródziemnego.
Najstarsze osady na wyspie (Vroulia, Kamiros) powstawały w miejscach sprzyjających uprawie ziemi i dostępowi do wody. Już w starożytności Rodos było wyspą rolniczo samowystarczalną, a jednocześnie silnie związaną z handlem morskim. Do VII wieku naszej ery funkcjonował tu stabilny model osadnictwa oparty na trzech potężnych miastach-państwach oraz licznych osadach rolniczych, które je zaopatrywały.
Rolnictwo starożytnego Rodos stało na bardzo wysokim poziomie. Najważniejszymi uprawami były oliwki, winorośl oraz zboża. Z oliwek tłoczono oliwę, a winorośl dostarczała słynnych w całym świecie antycznym win eksportowanych w charakterystycznych rodyjskich amforach. Zboża uprawiano głównie na potrzeby własne. Szczególnie imponujące były rozwinięte systemy nawadniania, czego najlepszym przykładem jest Kamiros, gdzie inżynierowie stworzyli rozbudowaną sieć zbiorników i kanałów doprowadzających wodę na tarasy uprawne.
Osady rolnicze nie były niezależnymi miastami. Były to niewielkie skupiska domów, pojedyncze farmy lub ufortyfikowane gospodarstwa rozsiane po żyznych dolinach i równinach wyspy. Składały się zazwyczaj z kilku domostw, spichlerzy oraz pras do oliwy i wina. Ze względu na zagrożenia wojenne i pirackie nawet takie niewielkie osady często posiadały solidne kamienne mury i bardzo małe otwory okienne. Ich mieszkańcy byli ściśle związani ekonomicznie i administracyjnie z pobliskimi miastami-państwami, gdzie prowadzili handel, uczestniczyli w obrzędach religijnych i szukali schronienia w razie niebezpieczeństwa.
Starożytne miasta-państwa
Sercem osadnictwa starożytnego Rodos były trzy wielkie miasta (polis): Lindos, Kamiros i Ialyssos. Ich początki sięgają czasów prehistorycznych, a pełen rozkwit nastąpił w epoce greckiej i rzymskiej.
Lindos, położone na wschodnim wybrzeżu wyspy, było najważniejszym ośrodkiem morskim i handlowym. Do dziś zachwyca monumentalnym akropolem ze świątynią Ateny Lindii, wznoszącym się nad białą zabudową miasta. Domy w Lindos, mimo licznych przebudów na przestrzeni wieków, zachowały swój tradycyjny charakter z gęstą zabudową, bielonymi ścianami i płaskimi dachami. Od starożytności aż po czasy nowożytne Lindos pozostawało ważnym portem i ośrodkiem obronnym.
Kamiros, położone na północno-zachodnim wybrzeżu, było najbardziej rolniczym z trzech miast. Jego gospodarka opierała się na produkcji oliwy, wina i fig. Miasto zostało zaplanowane według regularnego, siatkowego układu urbanistycznego, zbudowanego na trzech tarasach zbocza. Co wyjątkowe, Kamiros nie posiadało murów obronnych, co świadczy o dużym poczuciu bezpieczeństwa w czasach największego rozkwitu.
Ialyssos wznosiło się na wzgórzu Filerimos i pełniło funkcję centrum militarnego oraz religijnego. Na jego akropolu znajdowały się świątynie Ateny i Zeusa. W późniejszych epokach w tym samym miejscu powstał zamek bizantyjski i klasztor, co pokazuje, jak strategiczne było to położenie przez całe wieki.
W 408 roku p.n.e. wszystkie trzy miasta-państwa zjednoczyły się, zakładając nowe miasto Rodos, które szybko stało się jedną z największych potęg handlowych Morza Śródziemnego. Rozpoczął się tzw. Złoty Wiek Rodos, symbolizowany przez słynnego Kolosa Rodyjskiego. Nowe miasto zaplanowano według siatki hippodamejskiej, z prostymi ulicami, rozwiniętą siecią wodociągów, agorą oraz licznymi świątyniami i stoa.
Osady średniowieczne i obronne (VII–XVI wiek)
Po VII wieku naszej ery sytuacja na wyspie uległa dramatycznej zmianie. Najazdy Arabów, nasilające się piractwo oraz konflikty zbrojne doprowadziły do stopniowego opuszczania nadmorskich osad rolniczych. Ludność zaczęła przenosić się w głąb lądu, na wzgórza oraz do miejsc łatwiejszych do obrony. Ten moment wyznacza przejście Rodos z epoki otwartych miast antycznych w epokę osad o charakterze wyraźnie obronnym.
W tym okresie całe osadnictwo Rodos podporządkowane było przetrwaniu. Wioski powstawały z dala od morza, na wzniesieniach, w trudno dostępnych dolinach, w pobliżu zamków i fortyfikacji.
Najważniejszym ośrodkiem tego okresu było średniowieczne Miasto Rodos, ufortyfikowane w okresie Bizancjum, a następnie rozbudowane przez Rycerzy św. Jana po ich przybyciu na wyspę w 1309 roku. Rycerze przekształcili miasto w jedną z najpotężniejszych twierdz chrześcijańskich w tej części świata. Potężne mury o obwodzie około czterech kilometrów do dziś robią ogromne wrażenie, a liczne herby Wielkich Mistrzów przypominają o kolejnych etapach rozbudowy fortyfikacji.
Miasto podzielono na dwie wyraźne strefy. Collachium stanowiło dzielnicę administracyjną i wojskową, gdzie znajdował się Pałac Wielkich Mistrzów oraz szpital joannitów, dziś mieszczący Muzeum Archeologiczne. Chora, zwana też Burg lub Burgus, była częścią przeznaczoną dla ludności świeckiej. Charakteryzowała się ona gęstą, labiryntową zabudową z wąskimi uliczkami, typową dla miast średniowiecznych.
Na terenach wiejskich ukształtował się charakterystyczny typ wiosek obronnych. Domy budowano bardzo blisko siebie, tak aby zewnętrzne ściany tworzyły naturalny mur obronny. W najwyższym punkcie wioski znajdował się zamek, który w czasie napaści stanowił ostatnie schronienie dla mieszkańców. Taką funkcję pełniły m.in. zamki w Monolithos, Kritinii i Asklipios. Architektura tych wsi była surowa, kamienna, z małymi oknami. Podporządkowana wyłącznie potrzebom bezpieczeństwa.
Do dziś na wyspie zachowało się wiele tradycyjnych osad o średniowiecznym rodowodzie. Należą do nich m.in. Agios Isidoros, Arnitha, Archangelos, Asklipio, Afandou, Vati, Gennadi, Eleousa, Kattavia, Koskinou, Messanagros, Monolithos oraz oczywiście samo miasto Rodos i Lindos.
Osady osmańskie i współczesne (od XVI wieku)
Rok 1522 przyniósł kolejną wielką zmianę w historii wyspy. Po zdobyciu Rodos przez Imperium Osmańskie zniknęła potrzeba tworzenia silnie ufortyfikowanych osad. Wioski zaczęły rozwijać się swobodniej.
Poza murami miasta Rodos powstała dzielnica Marasia, do której przeniesiono ludność grecką. Jej zabudowa łączyła elementy architektury greckiej i osmańskiej. W tym okresie rozwinęły się również liczne wioski rolnicze i pasterskie, takie jak Embonas, Massari czy Archangelos, które zachowały swój tradycyjny charakter, kamienną zabudowę i rolniczy styl życia.
W XX wieku, zwłaszcza od lat sześćdziesiątych, o kształcie osadnictwa zaczęła decydować turystyka. Nowoczesne kurorty zaczęły powstawać głównie wzdłuż wybrzeża. Najbardziej znane z nich to Faliraki i Kolymbia. Jednocześnie wiele odległych osad górskich zaczęło się stopniowo wyludniać, a rozwój gospodarczy skoncentrował się w rejonie miasta Rodos i jego najbliższego otoczenia.
Rodos jako żywe muzeum historii osadnictwa
Dzisiejsze Rodos to wyjątkowe miejsce. W jednej przestrzeni spotykają się ślady epoki kamienia, starożytnych polis, średniowiecznych twierdz, osmańskich wiosek i nowoczesnych kurortów turystycznych. Każda osada, każda wioska i każde miasto opowiada własny fragment historii wyspy. Dzięki temu podróż po Rodos staje się nie tylko wypoczynkiem, ale także fascynującą wędrówką przez sześć tysięcy lat dziejów człowieka.
Zobacz też wpis: Wyspa Rodos — wioski i kurorty
